Arkeolog Işıl Kahraman | [email protected]
Binlerce yıla dayalı fare-insan bağlantısı, yaklaşık son yirmi yıldır, insanın etrafıyla kurduğu bağlantının sanal ortama taşınmış olmasını da hesaba katarsak elimizin altındaki “mouse”lar üzerinden devam ediyor. Öbür yandan farelerle olan kadim genetik bağlarımız itibariyle, son iki yıla damgasını vuran koronavirüsün üstesinden gelmesi umulan aşıya bizi süratle ulaştıran çalışmaların isimsiz kahramanları da onlar. Orta Çağ toplumlarını kırıp geçiren vebayı taşıyıp beşere musallat eden bu canlıları, onunla son periyotta geliştirdiğimiz “bilimsel” ve “sanal” yakınlığımız paka çıkarır tahminen de kim bilir…
İlah Apollon
Acısıyla tatlısıyla yaşadığımız, romanlara isim olmuş fare-insan bağlantısının binlerce yıllık kahramanlarından tahminen de en tanınmışı; pek çoğumuzun bu tarafını hiç bilmediği, kehanetleriyle ünlü İlah Apollon’dur. Titanlardan, Leto’dan doğma Zeus’tan olma, Olympos ilahlarından ancak Anadolulu, gerçeği ve ışığı temsil eden Apollon. Sanatın birçok kolu üzere, şiir ve müzikle, avcılık ve sıhhatle ilgili birçok sıfatın yanı sıra kehanetin de feriştahı o. Bugünün astrologlarının rüzgârına yetişemeyeceği ünü, Antik Çağ’ın Didyma’sında (Didim) binlerce yıl evvel on binlerce kiloluk sütunlar diktirip, Miletos (Milet) kentine uzanan kilometrelerce yol yaptıran; Delphoi’deki tapınağın girişine “Kendini bil” buyruğunu yazdıracak kadar insanı kendine getirme gücü taşıyan Apollon…
Bu kere insanlara, her iki tipi de yerli yerinde kullanarak ayar veren bir Apollon var karşımızda. Buradaki sıfatı, etimolojik kökeni Mysia lisanına dayanan “sminthus” (fare) sözcüğünden türediği düşünülen “Smintheus” yani “farelere hükmeden”. Ona atfen oluşturulan kutsal alana da “Smintheion” deniyor. Polemon ve Homeros’tan gelen çeşitli rivayete nazaran, Troyalıların tarafında olduğu savaşta Akhalara vebayı salmaktan tutun, kendisini kızdıran Mysialı rahip Krinis’in tarlalarına fareleri musallat edip eserlerini talan ettirmeye, sonra nâdim olan rahip af dileyince fareleri öldürerek cezadan vazgeçmeye; geleceği bildirdiğine inanılan fareler aracılığıyla hava kestirimleri yapıp çiftçiyi yönlendirmekten, halkına makus davranan hükümdarları, fareleri kullanarak cezalandırıp adalet sağlamaya kadar uzanan işlerin faili o.
Çanakkale yakınlarında
Pekala, yeri neresi bu kutsal alanın? Çanakkale’nin Ayvacık ilçesinde, bugünkü ismiyle Gülpınar, evvelki ismiyle Külahlı, antik ismiyle Hamaksitos yakınlarında, Strabon’un tanımına nazaran Khryse’de. Binlerce yıl öncenin hac rotası olmuş, mermerli yollarla Aleksandria Troas’a bağlanan bir kült merkezi Smintheion. Antik Yunan mimarlığı tarihinde dönüm noktası oluşturan, mimar Hermogenes’in inşa ettiği düşünülen (M.Ö. 150 civarı) pseudodipteros planlı (çift sıra sütun sırasından içteki sıranın kaldırılıp yerinin boş bırakılması) İon tarzındaki tapınak yapısını anlattığı satırlarında “Homeros ve Hermogenes’in yüzyıllar sonra kutsal bir alanda bir fikir olarak buluşması, Anadolu hümanizmasının bir güzelliğidir” diyor Prof. Dr. Coşkun Özgünel.
Günlük hayat öne çıktı
İskender’in Anadolu’daki Pers işgalini sonlandırmasının (M.Ö. 330) akabinde arkaik mimarideki birtakım klâsik ögelerin kıymetini yitirmesi, yeni niyetin aktifleşmesi ile mimaride de kutsallık ögesinin önüne geçen, yaşama ait işlevleri karşılayacak uygulamaların oluşturulması kendini gösterir.
Pseudodipteros planının devrimci yanı, tapınağı çevreleyen sütun dizisi ile tapınak duvarı ortasında kalan alanın genişletilmesi sayesinde gölgelik yürüyüş alanları oluşturulması ve günlük hayatın öne alınması üzere yeniliklerdedir. Tapınağın en değerli özelliklerinden biri de kabartmalı sütun altlıkları ve krişlerinde yer alan, Homeros’un İlyada’sında mevzu edilen Troya Savaşı’na ait sahnelerdir.
Antik kaynaklarda Heykeltraş Skopas’a atıfla kelamı edilen ve sikkelerde betimlenen kült heykeline ilişkin kesimler da kıymetli buluntular ortasında. Lakin heykel ve yontucusu ile ilgili bilgilerin katılık kazanmadığı da belirtiliyor.
Roma hamamı
Kutsal alandaki kıymetli yapılardan biri M.S. 1-4. yüzyıl ortasında, tapınağı kullananların arınması maksadıyla yapılmış Roma hamamıdır. Hamamda her Roma hamamında bulunan apodyterium (soyunma bölümü), praefumium (külhan), frigidarium (soğukluk), tepidarium (ılıklık), caldarium (sıcaklık) kısımlarının yanı sıra hypocaust yani ısıtma kanalları ile duvar içlerinde pişmiş toprak ısıtma sistemi de yer alıyor. Bu kutsal alanda yapılan spor (güreş ve pankreas) karşılaşmalarında (smintheia pauleia) birinci olan atletler onuruna oluşturulmuş bir de galeri bulunuyor. Bu galeride sportmenlerin heykellerinin yerleştirildiği kurallarda yazıtlar var. Kutsal alanda ortaya çıkan Prehistorik Devir yerleşimlerin de ismini anmadan geçmeyelim.
Bir de kutsal alanın üzerine sonradan inşa edilmiş yağhaneler var ki bir kısmı hafriyatlar nedeniyle yıktırılmış, ikisi ise müzeye çevrilerek kullanıma sokulmuş.
Hafriyat çalışmaları
Günümüze kadar devam eden hafriyat ve onarım çalışmaları, 1980 yılında Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Coşkun Özgünel tarafından başlatılmış. Bugün gelinmiş olan noktayı, evvelki araştırmacıların (18. ve 19. yüzyıllarda Lechevalier, Spratt ve Pullan, 1966’da Weber) haklarını gizli tutarak 1980’den itibaren fevkalade bir sabır ve emekle Smintheion’u ayağa kaldıran Özgünel ve grubuna borçluyuz.
Fakat benim Smintheion ile ilgili hissiyatım çok daha diğer bir noktadan hayat buluyor. Şahsî tarihimin de dönüm noktalarından biri… Ege Üniversitesi’nde klasik arkeoloji eğitimime başladığım 1982 yılının yazında konuk öğrenci olarak katıldığım, nemli toprak kokusunun bendeki bir daha hiç değişmeyecek çağrışımının nüvesinin oluştuğu, köyün ilkokul binasına konuşlanmış hafriyat takımıyla sabaha karşı kalkıp yola koyulma halini birinci yaşadığım yerdir Smintheion. Bu perspektiften bakınca, “Yıllar sonra bu yazıyı kaleme alma talihi bulmak da Apollon’un manyetik alanının mucizelerinden olsa gerek” demekten kendimi alamıyorum!
Antik mutfak canlanacak
Tekirdağ’ın Marmaraereğlisi ilçesindeki Perinthos Antik Kenti’nde yürütülen hafriyat çalışmalarında 5 bin yıllık olduğu bedellendirilen seramik, kaşık kesimi, pişirme kapları ve hayvan kemikleri tespit edildi. Hafriyat Lideri Prof. Dr. Zeynep Koçel Fazilet, Perinthos’un M.Ö. 600’lü yıllarda Samos’tan gelen kolonistler tarafından kurulduğunun kestirim edildiğini fakat son buluntuların bu iskânın tarihini çok daha önceye çekebileceğini lisana getirdi. Fazilet, M.Ö. 3. binyıla ilişkin olduğu iddia edilen seramik kesimleri ve taş aletler üzerindeki incelemelerin sürdüğünü aktardı. Fazilet, hafriyatlarda çok sayıda hayvan kemiğinin çıktığını anlatarak, şu bilgileri verdi: “Kanatlı hayvan, büyükbaş hayvan ve deniz eserlerinin yendiğini anlıyoruz. Burada elde edilen seramiklerden, kaşık kesimi ve pişirme kaplarından Antik Devir mutfağını canlandırabileceğiz. Bu kemikler yeterlice incelendiğinde de yeme içme iktisadına dair fikir edinebileceğiz. Bulduğumuz seramik kesimleri Tunç Çağı’na ilişkin yani günümüzden 5 bin yıl evvel. Akropolde 5 bin yıl evvel birinci Perinthosluların yaşamış olduğunu anlıyoruz.”
Milliyet
